کتاب توهم آگاهی - چرا هیچ گاه در اندیشیدن تنها نیستیم؟ - سفر به روسیه

کتاب توهم آگاهی کوشیده است تا به سوال بالا و سوالات مشابه پاسخ دهد. تمرکز و تاکید این کتاب بر آگاهی جمعی است. این که بشر باید ماهیت جمعی اگاهی را درک کند و بفهمد که هیچ موفقیت و اتفاقی تنها به دست یک نفر و در خلاء رخ نمی دهند. ماری کوری خود به تنهایی رادیواکتیو را کشف نکرد، نیوتن قوانین حرکت را در خلاء کشف نکرد و… در این کتاب موضوع اگاهی جمعی و اهمیت آن آنالیز شده است. این که انسان واقعا چقدر می داند، چرا توهم اگاهی دارد، چرا و چگونه می اندیشد، چرا به بعضی چیزها، باور دارد و فرایند اندیشیدنش با انسان های دیگر، و درباره موضوعات گوناگون علمی، سیاسی، انسانی چگونه است از موضوعات اصلی این کتاب اند.

به محض اینکه درک کنیم همهٔ آگاهی در سر ما قرار ندارد، بلکه در یک جامعه به اشتراک گذاشته شده، قهرمانان ما تغییر می نمایند. به جای تمرکز بر افراد، تمرکز بر یک گروه عظیم را شروع می کنیم. کتاب توهم آگاهی می کوشد به ما درک غنی تری از ذهن بدهد، فهمی که در آن ارزیابی بهتری از اینکه چه میزان از آگاهی و فکرمان به اشیاء و افراد پیرامون وابسته است، داشته باشیم. و بدانیم آنچه در ذهن ما رخ می دهد بسیار فوق العاده است، اما کاملاً به چیزی وابسته است که در جای دیگری رخ می دهد.

کتاب توهم آگاهی

چرا هیچ گاه در اندیشیدن تنها نیستیم؟

عنوان اصلی: The Knowledge Illusion: Why We Never Think Alone

نویسندگان: استیو اسلومن - فیلیپ فرنباخ

مترجمان: مینا تربتی - محسن فشی

کتاب کوله پشتی

328 صفحه

مقدمه: نادانی و جامعه آگاهی

سه سرباز در یک پناهگاه زیرزمینی با دیوارهای بتون به ضخامت یک متر نشسته بودند و در خصوص خانه باهم گپ میزدند. ناگهان صحبت های آنها کند و سپس متوقف شد. دیوارها لرزید و زمین مانند ژله لغزید. 30000 پا بالاتر از آنها، خدمه هواپیمای B36 بر اثر حرارت و دود بسیاری که کابین را پر نموده بود به سرفه افتادند و صدای آژیر بلند شد و چراغ خطرها روشن شدند. در این میان، 130 کیلومتر دورتر و در سمت شرق، خدمه یک کشتی ماهیگیری ژاپنی به نام اژدهای خوش شانس شماره پنج - که برخلاف نامش چندان خوش شانس نبود- با بیم و شگفتی به افق مینگریستند.

این افراد در روز اول مارس 1954 در نقطه ای دوردست از اقیانوس آرام، شاهد عظیمترین انفجار در تاریخ بشر بودند: انفجار یک بمب هسته ای حرارتی با نام مستعار میگو و اسم رمز کسل براوو . اما یک موضوع بسیار عجیب بود. مردان ارتش که در پناهگاه زیرزمینی واقع در جزیره بیکینی د نزدیک نقطه صفر زمین نشسته بودند و پیش از آن شاهد انفجارات هسته ای بودند انتظار داشتند که 45 ثانیه پس از انفجار، یک موج ضربه ای از کنارشان عبور کند. اما در عوض، زمین لرزید در حالی که انتظار نمی رفت چنین اتفاقی بیفتد. به نظر می رسید خدمه هواپیمای B36 که برای یک مأموریت علمی به منظور اندازه گیری تشعشعات هسته ای و نمونه گیری از ابرهای رادیواکتیو پرواز نموده بودند در ارتفاعی امن قرار دارند، اما سطح هواپیمایشان بر اثر حرارت زیاد متورم شده بود.

با این وجود تمام این افراد در مقایسه با خدمه کشتی ماهیگیری خوش شانس تر بودند. دو ساعت بعد از انفجار، ابری از رادیواکتیو بالای سر خدمه کشتی نهاده شد و ظرف چند ساعت ذرات رادیواکتیو بر آنها باریدن گرفت. بلافاصله پس از آن، نشانه های بیماری ناشی از تشعشعات اتمی مانند خون ریزی لثه، تهوع و سوختگی در خدمه نمایان شد؛ به طوری که یکی از آنها چند روز بعد، در بیمارستانی در توکیو درگذشت. پیش از انفجار، ناوگان دریایی آمریکا چندین کشتی ماهیگیری را با مشایعت از منطقه خطر دور نموده بود. اما کشتی ماهیگیری اژدهای خوش شانس بیرون از منطقه خطر معین شده قرار داشت. نگران نماینده تر از همه اینها، عبور ابرهای رادیواکتیو، درست چند ساعت بعد از انفجار از بالای جزایر مسکونی رونگلاپ و اوتیریک بود؛ به طوری که مردم بومی این جزایر نیز در معرض این پرتوها نهاده شدند. آنها هرگز به زندگی سابق بازنگشتند؛ پس از سه روز تحمل بیماری حاد ناشی از تشعشعات هسته ای، جزیره را تخلیه و به جزیره دیگری نقل مکان کردند. پس از سه سال هم که به جزیره برگشتند به دلیل افزایش میزان سرطان دوباره آنجا را تخلیه کردند. در این میان بچه ها به شدیدترین نوع سرطان مبتلا شدند. ساکنان این جزیره هنوز منتظرند که به خانه برگردند.

در شرح تمامی این وقایع دهشت انگیز باید گفت قدرت انفجار بسیار بیش از آنی بود که انتظار می رفت. قدرت سلاح های هسته ای بر حسب قدرت تی ان تی اندازه گیری می شود. بمب هسته ای با نام پسرکه که در سال 1945 در هیروشیما منفجر شد دارای قدرتی معادل 16 کیلوتن تی ان تی بود و برای نابود کردن بخش اعظم شهر و کشتن تقریبأ صدهزار نفر کافی به نظر می رسید. دانشمندان طراح بمب میگو انتظار داشتند این بمب قدرتی معادل 6 مگاتن داشته باشد؛ یعنی حدود 300 برابر قدرت پسرک. اما میگو با قدرتی معادل 15 مگاتن منفجر شد که تقریبا هزار برابر قدرتمندتر از پسرک بود. دانشمندان می دانستند که انفجار مهیب خواهد بود اما قدرت بمب را به اشتباه یک سوم میزان واقعی تخمین زده بودند.

این اشتباه به واسطه عدم درک صحیح خواص یکی از مؤلفه های اصلی این بمب پیش آمد، عنصری که لیتیوم 7- خوانده می شود. پیش از انفجار کسل براوو، دانشمندان بر این باور بودند که لیتیوم 7- نسبتا خنثی است. درواقع لیتیوم 7- زمانی که با نوترونها بمباران شود به شدت واکنش نشان می دهد و اغلب با تبدیل به یک ایزوتوپ ناپایدار هیدروژن که به دیگر اتمهای هیدروژن می پیوندد فرومی پاشد. در این صورت نوترون های بیشتری ایجاد و مقدار بسیار زیادی انرژی آزاد می نماید. آنچه تأثیر این اشتباه را بیشتر کرد این مسئله بود که تیم های مسئول ارزیابی الگوی باد در پیش بینی بادهای شرقی در ارتفاعات بالاتر که ابرهای رادیواکتیو را به سمت جزایر مسکونی حرکت داده بودند بد عمل نموده بودند.

این داستان نشان دهنده یک تناقض بنیادین بشری است. ذهن انسان، هم نبوغ آمیز عمل می نماید و هم اسف بار، هم درخشان ظاهر می شود و هم نابخرد. انسانها قادرند که چشمگیرترین دستاوردها و شاهکارها را به ارمغان آورند. از کشف هسته اتم در سال 1911 تا سلاح های اتمی مگاتنی تنها 40 سال طول کشید. آتش را مهار کردیم، نهادهای دموکراتیک خلق کردیم، بر روی ماه راه رفتیم و گوجه های اصلاح شده ژنتیکی فراوری کردیم. ما قادریم به همین شکل به طرز چشمگیری غرور و بی باکی را به نمایش بگذاریم. هرکدام از ما مستعد خطاکردن است و گاهی اوقات غیرمنطقی و بیشتر وقتها نادان هستیم. در این صورت باور کردنی نیست که انسان قادر به ساخت بمب هسته ای حرارتی باشد. غیرقابل باورتر آنکه انسان بمب هسته ای حرارتی را می سازد و در حالی آنها را منفجر می نماید که به درستی از کارکردش اطلاع ندارد. باور کردنی نیست که ما اقتصاد و سیستم های نظارتی که آسایش و رفاه زندگی مدرن را همراه دارند ایجاد می کنیم در حالی که بیشترمان در خصوص کارکرد این سیستم ها دچار ابهام هستیم. البته هنوز جامعه انسانی به طرز حیرت آوری خوب عمل می نماید، حداقل وقتی مردمان بومی را در معرض پرتوهای رادیواکتیو قرار نمی دهیم!

چگونه است که مردم هم زمان ما را با نبوغ خود مبهوت و با نادانی خود ناامید می نمایند؟ چگونه چنین چیره دست عمل می کنیم، در حالی که فاهمه ما اغلب محدود است؟ اینها سؤالاتی است که کوشش می کنیم در این کتاب بدانها پاسخ دهیم. این در نحوه تصمیم گیری ما بهبود ایجاد خواهد نمود. ما همگی تصمیماتی می گیریم که نسبت به آنها احساس رضایت نمی کنیم. اینها شامل اشتباهاتی می شوند از جمله ناکام ماندن در پس انداز برای بازنشستگی، همچنین افسوس هایی مانند اینکه در زمانی که باید درک بهتری می داشتیم، تسلیم وسوسه ها شدیم. ما خواهیم دید که میتوانیم از جامعه آگاهی در یاری رساندن به مردم برای غلبه بر محدودیت های طبیعی شان به نحوی که رفاه جامعه را به طور فراگیر افزایش دهد، بهره بگیرم. درک ماهیت جمعی آگاهی می تواند از جهت گیری های ما در نحوه نگاهمان به دنیا پرده بردارد. مردم عاشق قهرمان ها هستند. چهره های خوب، استعداد و قدرت فردی را ستایش می کنیم. کتاب ها و فیلم هایمان، از شخصیت هایی مانند

سوپرمن، که می توانند سیاره ما را به تنهایی نجات دهند، بت می سازند. درام های تلویزیونی، کاراگاه های زیرک اما عاری از مبالغهای را نشان می دهند که هم مجرم را می یابند و هم پس از ایدهای هوشمندانه، دستگیری نهایی را در اوج هیجان انجام می دهند. افراد به خاطر کشفیات مهم مورد ستایش قرار می گیرند. چنین تلقی می شود که گویی ماری کوری خود به تنهایی برای کشف رادیواکتیو کوشش نموده و گویی نیوتن قوانین حرکت را در خلاء کشف نموده است. تمام موفقیت های مغول ها در قرون دوازدهم و سیزدهم به چنگیزخان نسبت داده میشود و تمام شرارت های روم در زمان مسیح اغلب با یک نفر، پونتیوس پیلات ارتباط پیدا می نماید.

حقیقت این است که در دنیای واقعی، هیچ کس در خلاء کار نمی نماید. کارآگاهان تیم هایی دارند که در جلسات شرکت می نمایند و به عنوان یک گروه عمل می نمایند و می اندیشند. دانشمندان نه تنها آزمایشگاه دارند همچنین دانشجویانی که ایده های مهمی می دهند، بلکه همکاران و دوستان و رقبایی دارند که کارهای مشابهی انجام میدهند، به افکار مشابهی می اندیشند، و بدون آنها دانشمندان به جایی نمی رسیدند. علاوه بر این، دانشمندان دیگری وجود دارند که روی مسائل متفاوتی کار می نمایند، گاهی در رشته های متفاوت، اما با این حال با ایده ها و یافته هایشان زمینه را فراهم می نمایند. به محض اینکه درک کنیم همه آگاهی در سر ما قرار ندارد، بلکه در یک جامعه به اشتراک گذاشته شده، قهرمانان ما تغییر می نمایند. به جای تمرکز بر افراد، تمرکز بر یک گروه عظیم را شروع می کنیم.

جامعه آگاهی همچنین پیامدهای مهمی برای تکامل جامعه و آینده فناوری دارد. از آنجا که سیستم های فناورانه پیچیده و پیچیده تر می گردند، هیچ فردی به تنهایی آنها را به طور کامل نمیفهمد. هواپیماهای مدرن نمونه های خوبی هستند. اکنون پرواز، یک کوشش مشترک میان خلبان و سیستم های اتوماتیک کنترل در اغلب مواقع است. آگاهی در خصوص نحوه راه اندازی یک هواپیما بین خلبان، دستگاه ها و طراحان سیستم توزیع شده است. این آگاهی به شکل کاملا یکپارچه ای به اشتراک گذاشته شده به طوری که خلبان ها ممکن است به شکاف های درون فاهمه و ادراک خود پی نبرند. این می تواند پی بردن به فاجعه پیش رو را سخت کند و ما عواقب ناگوار آن را دیده ایم.

داشتن درک بهتر از خودمان، ممکن است به ایجاد اقدامات ایمنی بهتر یاری کند. توهم آگاهی همچنین بر روی اینکه چطور باید به تغییرپذیرترین فناوری عصر خود، یعنی اینترنت بیندیشیم تأثیر می گذارد. از آنجا که اینترنت دائما با زندگی ما تلفیق می شود، جامعه آگاهی هیچگاه از این غنی تر، تا این اندازه گسترده و چنین به سادگی در دسترس نبوده است.

پیامدهای دیگری نیز وجود دارد. از آنجا که ما به طور جمعی می اندیشیم، تمایل داریم که در گروه ها فعالیت کنیم. این بدان معنی است که یاری هایی که به مثابه افراد می کنیم بیشتر به قابلیت ما در کار با دیگران وابسته است تا به قدرت فردی ما از نظر ذهنی. در خصوص هوش فردی مبالغه شده است. این همچنین به این معنی است که وقتی با دیگران فکر می کنیم به بهترین شکل ممکن می آموزیم. بعضی از بهترین شیوه های تدریس در هر سطح آموزشی، دانش آموزان را وامی دارند که به مثابه یک تیم یا گروه به عمل یادگیری بپردازند. برای محققان تعلیم و تربیت این مطلب جدیدی نیست، اما این بینش به آن گستردگی که می تواند، در کلاس های درس به کار بسته نشده است.

ما امیدواریم که این کتاب به شما فهم غنی تری نسبت به ذهن بدهد. فهمی که در آن ارزیابی بهتری از اینکه چه میزان از آگاهی و فکرتان به اشیاء و افراد پیرامونتان وابسته است، داشته باشید. آنچه در ذهن ما رخ می دهد بسیار فوق العاده است، اما کاملا به چیزی وابسته است که در جای دیگری رخ می دهد.

تفکر به مثابه عمل جمعی

رشته علوم شناختی در دهه 1950 در کوششی جاه طلبانه و بلندپروازانه به منظور فهم عملکرد ذهن انسان که استثنایی ترین پدیده در دنیا پیرامون ماست به وجود آمد. اندیشه چگونه امکان پذیر می شود؟ چه اتفاقی در مغز می افتد که به درک نماینده اجازه می دهد به محاسبات ریاضی بپردازد، فانی بودن خود را بفهمد، پرهیزکارانه و (گاه) خودخواهانه عمل کند و حتی کارهای ساده ای مانند خوردن غذا با کارد و چنگال را انجام دهد؟ هیچ ماشین و احتمالا هیچ حیوانی قادر به انجام این اعمال نیست.

ما تمام دوران حرفه ای خود را صرف مطالعه ذهن نموده ایم. استیون یکی از استادهای علوم شناختی است و بیش از 25 سال روی این موضوع تحقیق نموده است. فیلیپ دارای دکترای علوم شناختی و استاد بازاریابی است و کارش متمرکز بر فهم این مسئله است که مردم چگونه تصمیم می گیرند. زود فهمیدیم که تاریخ علوم شناختی حرکتی مستمر به سوی فهم این مسئله نیست که چگونه انسان قادر به خلق شاهکارهای خارق العاده شد. بلکه بخش عمده آنچه علوم شناختی در طی این سال ها به ما آموخته مربوط به این می شود که انسان ها چه کارهایی نمی توانند بنمایند و اینکه محدودیت های پیش روی ما چیست.

جنبه پنهان تر علوم شناختی، مجموعه ای از آشکارسازی هاست؛ بر این مبنا که ظرفیت انسان صرفا آن چیزی نیست که به نظر می رسد، به طوری که بسیاری از مردم به شدت به اینکه چگونه کار نمایند و یا به چه چیزهایی دست یابند محدود شده اند. محدودیت های بسیاری در خصوص نحوه پردازش اطلاعات فراوانی که به فرد می رسد وجود دارد به همین دلیل است که نام افراد را چند ثانیه پس از معرفی خودشان فراموش می کنیم. مردم اغلب فاقد مهارت های به نظر ابتدایی هستند، مانند ارزیابی اینکه یک عمل چقدر می تواند خطر آفرین باشد. معین نیست که آیا اصلا این مهارت ها قابل یادگیری باشند از این رو بسیاری از ما به طور نامعقولی از پرواز که یکی از ایمن ترین راه های موجود حمل و نقل است هراس داریم. شاید به این خاطر که بیشتر آگاهی های فردی و با اهمیت به نحو قابل توجهی کم عمق و سطحی هستند؛ به طوری که تنها به بخش اندکی از پیچیدگی های محض این دنیا واقفیم و اغلب این حقیقت را درک نمی کنیم که بسیار کم می دانیم. نتیجه این رویکرد، اطمینان و اعتماد بیش از اندازه به خودمان است، به طوری که مطمئنیم اشتباه نمی کنیم، حتی اگر اطلاعاتمان کم باشد.

شما را به سفر می بریم؛ سفری به رشته های روان شناسی، علوم کامپیوتر، روبوتیک، نظریه تکامل، علوم سیاسی و علوم تربیتی. هدف همه آنها تبیین این مطلب است که ذهن چگونه کار می نماید و هدفش چیست؟ و چرا جواب به این سؤالات می تواند این مسئله را شرح دهد که چطور اندیشه انسانی در عین حال که بسیار کم عمق و سطحی است می تواند چنین قدرتمند عمل کند.

ذهن انسان مانند کامپیوتر رومیزی نیست که برای نگهداری انبوهی از اطلاعات طراحی شده باشد. ذهن یک حل المسائل بسیار منعطف است که برای استخراج مفیدترین اطلاعات تحول یافته تا بتواند برای شرایط جدید تصمیم گیری کند. در نتیجه، افراد اطلاعات جزئی و کمی از دنیا را در مغز خود ذخیره می نمایند. در این معنا، مردم مانند زنبور هستند و جامعه مانند لانه زنبور: هوش نه به مغزهای منفرد بلکه به ذهن جمعی وابسته است. در عمل افراد نه تنها به آگاهی ذخیره شده در مغزشان، بلکه به آگاهی های موجود در جاهای دیگر مانند بدن خود، محیط اطراف خود و به ویژه آگاهی های موجود در دیگر افراد نیز تکیه می نمایند. زمانی که این دانش ها را باهم ترکیب کنید، اندیشه انسان به طرز شگفت انگیزی تأثیرگذار می شود. اما این ترکیب، محصول یک فرد منفرد نیست، بلکه محصول یک اجتماع است.

برنامه آزمایش هسته ای کسل براوو یک نمونه شاخص از ذهن لانه زنبوری است. این برنامه یک کار پیچیده و مستلزم همکاری حدود 10 هزار نفر بود که به طور مستقیم بر روی این پروژه کار می کردند. همچنین افراد بسیاری نیز به طور غیرمستقیم، اما کاملا ضروری با آن درگیر بودند؛ از جمله سیاستمدارهایی که سرمایه لازم را فراهم کردند و پیمانکارهایی که آسایشگاه و آزمایشگاه ساختند. صدها دانشمند مسئول بخش های مختلف بمب، افراد متعدد مسئول آنالیز هوا و تیم های پزشکی مسئول مطالعه تأثیرات بیماری ناشی از تماس با عناصر رادیواکتیو، همه در این پروژه به کار گرفته شدند. همچنین تیم های ضد جاسوسی که وظیفه آنها اطمینان از رمزگذاری ارتباطات و عدم حضور زیردریایی های روسی در نزدیکی جزیره بیکینی به منظور تأمین محرمانه بودن این پروژه بود نیز فعال بودند. ضمناً آشپزها برای تأمین غذای افراد، مستخدمین برای حفظ پاکیزگی و لوله کشها برای اطمینان از درست کار کردن توالت ها نیز حضور داشتند. هیچ کس حتی یک هزارم آگاهی موردنیاز برای فهم کامل پروژه را در اختیار نداشت. توانایی ما در همکاری و دنبال کردن چنین کار پیچیده ای به صورت مشترک، به وسیله گذاشتن ذهن هایمان در کنار یکدیگر، آنچه را که به نظر غیرممکن می آمد ممکن ساخت.

این سمت روشن داستان است. در بخش های تیره و تاریک پروژه کسل براوو، مسابقه تسلیحات هسته ای و جنگ سرد را می توان دید. آنچه بر آن تمرکز خواهیم کرد غرور نابجایی است که این پروژه نمایانگر آن است: تمایل به انفجار یک بمب 15 مگاتنی که به اندازه کافی از آن شناخت نداشتند.