به یاد محمدعلی سپانلو؛ شاعر تبعیدی در وطن - سفر به روسیه

از خیابان میرداماد می گذرم وزیر لب زمزمه می کنم: بلوار میرداماد، با لحظه های آزاد 50 سال دیگر، از ما می آورد یاد... قدم های کوتاهم، سنگفرش های کهنه این شهر را می شمارد.

در حالی که یکی از آخرین کتاب های سپانلو را با آن جلد سه رنگش، میان دست هایم می فشارم،تصویر خموده شاعر میان انگشت هایم گم می گردد.قایق سواری در تهران،شاعرانه ای که به قول سیمین دانشور واقعیت را با وهم و رویا در هم می آمیزد.

شعرهایی پر از خیال و تصویرهای بدیع؛پر از رنگ و نور و صد البته پر از تهران!

سفر در زمان، 78 سال پیش،تهران!

زاده آبان،19 سال پس از آغاز قرن خورشیدی، در تهران، شرق تهران، خیابان ری، کوچه آصف بود.

سپان با مجله تهران مصور و ترقی، با قصه های مادر بزرگ و کتاب هایی که پدر کارمندش از شاهنامه تا سعدی و نظامی و قصه هایی که بلد بود برایش می خواند، بزرگ شد.

سال های کودکی این چنین در ذهن شاعر نقش بسته بود:من بچه اول بودم پدرم برای این کارها حوصله داشت. نقاشی و نوشتن را پیش از رفتن به مدرسه به من یاد داد. با یادداشت ها و خاطره هایی از آن دوره بار آمدم.

حافظه گاهی مزاحم دارم که همه چیز را حفظ می نماید. شاید بتوانم بعضی از تم های سمفونیک را با دهنم بزنم اما اغلب آهنگ های کوچه و بازار را هم بلدم.

بهترین مدرسه ای که بعد از سه سال رفتم مدرسه رازی بود، دوره سیکل ادبی را در مدرسه دارالفنون گذراندم که در شکل گیری شخصیت من بسیار تاثیر داشت.

من در مدرسه دارالفنون یکی از شاگردان خوب ادبیات بودم و زین العابدین موتمن یکی از سه، چهار معلم عالی دارالفنون بود. کلاس انشایش در مدرسه غوغا بود.

آشوری، بیضایی، نادر ابراهیمی، نوذر پرنگ وعباس پهلوان کلاس بالاترهای ما بودند. من و احمدرضا(احمدی) هم پایین تر بودیم. ما می شنیدیم که یکی از کلاس بالایی ها این هفته یکی از این ها جواب انشای آن دیگری را می دهد.

دارالفنون این امکان را به ما می داد که کلاس خودمان را تعطیل کنیم و سر کلاس آن ها برویم. اما من حس کردم اگر ادبیات را دوست دارم بهتر است که از آن فاصله بگیرم. تمام جهان هم غیر از بعضی، بزرگ ترین نویسنده ها از دانشکده طب یا حقوق آمدند.

گابریل گارسیا مارکز و پل استر هم حقوق خوانده اند. همان سال که مدرسه تمام شد، در کنکور شرکت کردم.در دوره ای که کنکور سخت ترین روزهای خود را می گذراند و تمام ایران بود و یک دانشگاه تهران.

کل رشته ها هزار نفر ورودی داشتند و قبولی در دانشگاه آنقدر مهم بود که بعضی کارت چاپ می کردند فلانی دانشجو. من توانستم علاوه بر دانشکده ادبیات، در دانشکده حقوق هم قبول شوم.

اما در ابتدا حقوق را انتخاب کرد و از عشق دیرینه خود ادبیات پارسی،فاصله گرفت چراکه معتقد بود دانشکده حقوق و دانشکده طب بیش از دانشکده ادبیات به ادبیات ایران خدمت کردند.

مصداق این مدعا همقطاران نویسنده اش در دانشکده حقوق بودند.غلامحسین صادقی، تقی مدرسی، بهرام صادقی و... سپان در همان دانشکده حقوق شاعر شد!

روزی که به دلایل امنیتی،ماموران پلیس رژیم سابق،به دانشگاه حمله نموده بودند،سپانلو در میانه غائله زخمی شد و همان روز با سر شکسته در بیمارستان،کاغذی برداشت،نوشت و شاعر شد!

بعد از لیسانس هوای مستقل شدن به سرش زد و شتابان به سمت متن زندگی دوید.

تحصیلات تمام شد و به خدمت سربازی رفت.به اصفهان،شهری که با نام آورانی چون هوشنگ گلشیری و محمد حقوقی در جُنگ اصفهان آشنا شد.

قبل از گذراندن دوره سربازی نیز اولین کتابش منتشر شد. ترجمه نمایشنامه درمحاصره آلبرکامو که در چاپ دومشهربندان نام گرفت.

اولین کتاب شعر او هم در دوره مرکز توپخانه اصفهان با نام آه بیابان در نشر طرفه منتشر شد.

طرفه انتشاراتی بود که سپان و دوستانش از جمله احمدرضا احمدی، اکبر رادی، بهرام بیضایی، مهردادصمدی، اسماعیل نوری علا، نادر ابراهیمی و چند نفر دیگر راه اندازی نموده بودند.

نفری 100 تومان گذاشتیم و انتشارات را راه انداختیم. آن موقع با 600 تومان می شد کتاب حدود 90 صفحه ای چاپ کرد. با 1200 تومان آغاز کردیم به چاپ کتاب. کتاب های منتشرشده را امانت می گذاشتیم پیش کتاب فروش ها و هفته ای یک بار یک نفر می رفت می دید چقدر فروخته اند و مبلغ فروش را جمع می کرد.

بعد از کم شدن کسر 25 درصدی کتاب فروش ها، وقتی پول نزدیک 600 تومان می شد یک کتاب دیگر منتشر می کردیم.

نوبت او هم رسید و یک کتاب 96 صفحه ای با نام آه بیابان منتشر کرد و این نشانه ورود جدی او به عرصه شاعری بود.

بعد هم گیر و دار زندگی پیش آمد.شاید دو،سه کتاب منتشر نموده بود که ازدواج کرد و بلافاصله بچه دار شد. همه چیز روی دور تند افتاده بود،به قول خود سپانلو همین طور تند و تندچاپار دو اسبه می رفتیم. نسل ما همین طور شتابناک راستا را طی کرد. لیسانس، سربازی، افسرتوپخانه، ازدواج و بچه دار شدن،حتی زندان.

شاید این شتاب ها یک جور پیری و پختگی زودرس به آدم می دهد. وقتی شما هنوز این راستا ها را طی ننموده اید، هنوز تجربه مستقیم ندارید.

از دو راهی انتخاب تا اسطوره سازی تهران

اما سپانلو در عرصه جدی زندگی و کار،تصمیم گرفت شاعری را انتخاب کند نه داستان نویسی را.چراکه معتقد بود وقتی یک داستان 10 صفحه ای نوشته می گردد آن را یک داستان کوتاه قلمداد می نمایند.

اما وقتی یک شعر 10 صفحه ای نوشته می گردد،واژه ها ارزش یک شعر بلند را پیدا می نمایند!تاکنون بیش از 60 عنوان کتاب از او چاپ شده که 22 تا از آن ها شعر هستند.انگار سپان در شعرهایش می توانست نفس بگیرد و خستگی در کند.

شاید آن تمایلات داستان سرایی و رمان را در شعرهایش تزریق می کرداما برای گذران زندگی آغاز به ترجمه آثار فرانسوی کرد.از آلبر کامو شاعر قرن بیستم فرانسه که سپان خود مرید سبک اشعار او بود و او را معلم زندگی می دانست.

صدای گیرای سپانلو،چند صباحی نیز مهمان امواج رادیویی بود.زمانی که همزمان با اشتغال در رادیو، در مجله فردوسی نیز مطالبی به چاپ می رساند.

از جمله اتفاقات جالبی که در دوره فعالیت سپانلو رخ داد، مصاحبه وی با آگاتا گریستی نویسنده جنایی بود.

سپانلو را شاعر تهران می خوانند؛شهری که در اکثر شعرهای سپانلو ریشه دوانیده است.این علاقه به حدی بوده که او در آثارش همیشه تهران را به اسطوره تبدیل نموده است.

این ویژگی در آثارخانم زمان،هیکل تاریک و قایق سواری در تهران متجلی است.از جمله دیگر آثار وی در زمینه شعر،می توان به خاک، رگبارها،پیاده روها، سندباد غایب،هجوم ،نبض وطنم را می گیرم و ساعت امید اشاره نمود.

علاوه بر این دست فعالیت ها، محمد علی سپانلو تجربه بازیگری نیز داشته است. او در سال 80 در فیلم سینمایی رخساره به کارگردانی راما قویدل در مقابل میترا حجار بازی کرد.

این در حالی است که او فیلم های دیگری چون شناسایی به کارگردانی محمدرضا اعلامی،ستارخان به کارگردانی علی حاتمی و آرامش در حضور دیگران از ناصر تقوایی نقش آفرینی نموده است.از جمله افتخارات این شاعر برجسته می توان به دریافت جایزه شوالیه شعر فرانسه وجایزه شعر ماکس ژاکوب فرانسه اشاره نمود.

نام تمام مردگان یحیی است!

سپانلو دراردیبهشت 94 به علت سرطان در بیمارستان سجاد چشم از گیتی فرو بست. چه کسی تصور می کرد او که متولد پاییز بود، در بهاری از کنار زندگی عبور کند که در پاییزدو دهه پیش از آن دوستانش رفته بودند و نام سپانلو که اگر در همان پاییز متوقف شده بود، آذر خونینی در فهرست بود که برای حذف دگراندیشان تهیه نموده بودند.

عجیب آنکه دست تقدیر در بهار او را از ادبیات ایران گرفت.هم خانه و وصی اش مهدی اخوت جایی می گفت: هنوز در خانه حسش می کنم؛ گاهی روی برمی گردانم و ازش سوالی می پرسم اما متوجه می شوم که نیست!

این جست و جو ،سپان را در عین آشنایی به من باز شناساند!شاعری با خلاقیت عالی، تخیلی قوی و تصویر پردازی مطلع.شاعری که تهران را دوست داشت و تهران هم او را!

این شهر دوست داشتنی بی کرانه؛ شهری که تمام خیابان هایش زیبا و خاطره انگیزند.

سپان دینش را به شهرش ادا کرد،شاعری از آن نسل درخشان که کم کم دارند تمام می شوند و شهری که آرام آرام زیر گام های زمان دارد فراموش می گردد و همه چیز را فراموش می نماید،حتی مردمانی را که روزگاری عاشقانه دوستش داشتند و محمد علی سپانلو که این چنین مرگش را تصویر کرد:هر شب در این کشور،ما رفتگان با برف و بوران باز می گردیم...