بافتنی های چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه - سفر به روسیه

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی بعضی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در این بخش از این مقالات، با بافتنی های چوبی کهن کرمانشاه آشنا خواهید شد.

بافتنی های چوبی

استفاده های متنوع و مختلف از طبیعت برای بهبود امورات زندگی از جمله سبد بافی، درج بافی، حصیر بافی و غیره از ابتدایی ترین هنرهای سنتی است. مردم منطقه ها مختلف این بافتنی های چوبی را با استفاده از شاخه های چوب ارغوان، بید مجنون، بید خودرو و چنار با الهام از لانه پرندگان و قدرت تفکر که خداوند در وجود انسان گذاشته است می بافتند. برای این کار، مصالح و مواد اولیه موجود در محیط خود را به هم تنیده و سپس با استفاده از تجربه و خلاقیت، مطابق احتیاج روز لوازم مورد احتیاج خود را فراوری می کردند. بعلاوه از بدو خلقت، بشر علاوه بر صنایع دستی مذکور از بافتنی های چوبی برای ساختن ظرف، حصار، مامن، قایق، زیرانداز، ظروف جای غلات، پوشش سقف خانه ها و کلاه به روش های مختلف بهره برده است.

در روش ساخت بافتنی های چوبی، بافندگان ابتدا شاخه های نازک بریده شده را در آب می خیسانند تا خوب نرم گردد، سپس آن ها را دم دست گذاشته و با توجه به طرحی که در فکر دارند آغاز به بافتن و اجرای طرح می نمایند.

علاوه بر این امروزه در اقصانقاط جهان از این بافتنی های چوبی برای پوشش سقف کاذب، ظروف جای میوه، کندوی عسل، زیرانداز، حصار پارتیشن بندی، آباژور و لوستر استفاده می گردد. بافتنی های چوبی با توجه به احتیاج روز جامعه بشری تغییر کاربری پیدا نموده و توانسته جایگاه و پایگاه خود را حفظ کند. خلاقیت و ابتکار در فراوریات هنرمندان این رشته را در جاهای مختلف زندگی بشری می بینیم.

از ابزار کار ساخت بافتنی های چوبی کهن می توان با توجه به مقتضای زمان، به سنگ و فلز و سپس تبدیل آن ها به ابزار تیز تاثیرگذار، نظیر چاقو، اره، مغار و اسکنه اشاره نمود.

در بافتنی های چوبی نیز همانند سایر صنایع دستی تاکید هنرمندان سازنده صنایع بر مصالح و مواد اولیه بومی است. کار بافتنی های چوبی به دست مردان و زنان انجام می گردد و معمولا برای آن از انگشت شصت پا و کف پا نیز یاری می گیرند.

این هنر سنتی اصیل و قدیمی به علت کاربردی بودن و ماده و مصالح مقرون به صرفه محلیِ در اختیار، توانسته است تا به امروز جایگاه خود را حفظ کند و تداوم داشته باشد. ذکر این نکته ضروری است که نوع بافتنی ها در نقاط مختلف جهان فرق دارد؛ این تفاوت در مصالح و مواد اولیه و حتی طرح و نقش آن ها دیده می گردد که با توجه به روحیات مردم منطقه، امکانات موجود و آب و هوای منطقه، تفاوت های جزئی دارد. اما در اصل شباهت هایی نیز با هم دارند. نقاط مشترک بافتنی های چوبی جهان نیز بسیار است. به عنوان مثال می توان به حصیربافی جنوب، چیت بافی غرب ایران، سبد بافی با نخل خرما در جنوب، سبد بافی در شمال، بامبو بافی در کشورهای اروپایی و خانه های حصیری در کرمانشاه، سیستان و بلوچستان و گیلان اشاره نمود.

نحوه بافت بافتنی های چوبی معمولا به صورت تار و پود است. تار آن ها به عنوان نگهدارنده است. تار را از چوب های کمی ضخیم تر انتخاب می نمایند و آن را با توجه به طرح و نقش مورد نظر کمی بلندتر می گیرند. برای پود آن ها از چوب های نرم و نازک تر استفاده می گردد. بنابراین بافتنی های سنتی اعم از از بافتنی های چوبی، حصیری با نخل خرما و ارغوان یا بید و غیره، شباهت هایی به بافت گلیم، جاجیم و سایر بافتنی های سنتی دارند. بعضی مواقع با استفاده از چوب های رنگی، نقش های سنتی که معمولا متاثر از نقش محیط است را روی بافتنی های چوبی و حصیری نیز ایجاد می نمایند؛ این کار تنوع خوبی در فراوری بافتنی های چوبی ایجاد نموده است.

درج بافی

درج بافی اصطلاح کردیِ کلهریِ کرمانشاهی، ایلامی، کردستانی و لرستانی استو درج یکی از بافتنی های چوبی است که زنان و مردان با استفاده از شاخه های نازک بید، ارغوان و غیره، آن را به شکل استوانه می بافند. درج در طول حدود یک متر و قطر 50 تا 70 سانتی متر ساخته می گردد. معمولا از این بافتنی چوبی سنتی برای جای مرغ، خروس و جوجه استفاده می گردد. کاربرد درج بیشتر به منظور حمل و نقل بهتر ماکیان در هنگام کوچ است تا بر اثر گرما و فشار از بین نروند؛ زیرا ماکیان احتیاج به محفظه ای دارند که شیارهای زیاد داشته باشد تا در گرما تلف نشوند. بعلاوه در مواقع سرما، صاحب آن ها بافتنی روی آن ها می اندازند تا سردشان نگردد. به این جهت احتیاج به ساخت این صنعت دستی در بین عشایر منطقه ها مختلف بیشتر حس می شده است. با توجه به اهمیت مرغ و خروس برای عشایر، داشتن خانه برای آن ها ضروری به نظر رسیده و به همین علت استادان زیادی در این زمینه فعالیت های چشمگیری داشته اند. فراوری این بافتنی کهن و با سابقه، در گذشته بیشتر رونق داشت. اما متاسفانه امروز رونق خود را از دست داده است و این نوع صنعت دستی کمتر فراوری می گردد. در اینجا ضروری است فراورینمایندگان بافتنی های چوبی نوع فراوریات خود را تغییر دهند. در این صورت بازار فروش آن ها رونق خود را از دست می دهند.

تیجه

تِیجه وسیله ای است که برای آبکشی برنج استفاده می گردد و آن را از ترکه های بادام وحشی به شکل سایر بافتنی های چوبی می بافند. داخل آن محفظه هایی دارد تا آب به راحتی از آن عبور کند. استفاده از شاخه های درخت بادام وحشی مد نظر هنرمندان بوده است و در ساخت آن به تمام نکات بهداشتی توجه خاص داشته اند.

تک بافی

تک اصطلاح محلی کرمانشاه و استان های همجوار است . تک وسیله ای دایره ای شکل است که مقدار های مختلف دارد. معمولا برای آبکشی برنج، درب دیگ، ظرف پهن کردن کشک و حمل نان استفاده می گردد. هنرمند بافنده مانند سایر بافتنی های دیگر، با استفاده از تار و پود چوبی و چوب های ارغوان یا بید، آن را می بافند.

این هنر اصیل سنتی در منطقه ها مختلف کشور، مخصوصا در شهرهای پاوه و اسلام آباد غرب به وسیله استادکاران بنامی در این زمینه فراوری می گردد. سابقه این بافتنی ها نیز چند هزار سال است اما روزبه روز از فراوری این نوع صنعت دستی کاسته می گردد. علاوه بر این در منطقه ها مختلف، با استفاده از مواد محلی موجود نظیر برگ نخل خرما، فراوریات مشابه آن ایجاد می گردد. تک نسبت به تیجه نرم تر است.

سبد بافی

سبد نوع دیگری از بافتنی های چوبی است که به عنوان یکی از صنایع دستی کرمانشاه، سابقه ای بیش از چهار هزار سال دارد. سبد با استفاده از شاخه های ریز درختان محلی ساخته و معمولا استفاده های مختلفی از آن ها می گردد؛ از جمله جای لباس شسته، جای غلات و میوه.

در گذشته رسم بوده که میوه فروش های محلی، میوه های خود (شامل توت، انگور، گردو و سبزی) را در دو سبد بزرگ می ریختند و آن ها را روی الاغ می بستند و به هم وصل می کردند. این صنعت دستی سبک بوده و به علت هوادهی راحت، باعث دوام بیشتر میوه می شده است.

ساخت این سبدها با مصالح و مواد مقرون به صرفه در منطقه بدون استفاده از دستگاه ها انجام می شده و بسیار اهمیت داشته است. متاسفانه امروزه از فراوری سبدها کاسته شده است؛ هر چند جامعه و مردم گرایش خاصی به آن دارند. برای احیای این هنر دستی زمینه مساعدی وجود دارد؛ در واقع با تغییر کاربرد می توان سبد بافی را احیا کرد و استفاده های دیگری از آن به عمل آورد. این بافتنی های سنتی اگر احیا گردد می تواند مجذوب کنندهیت خاصی برای گردشگر و گردشگران سطح کشور ایجاد کند. بنابراین با توجه به تنوع کاربرد آن می توان زمینه های بهتری برای فراوری سبد فراهم کرد.

کندو بافی

کندو بافی نوعی دیگر از بافتنی های چوبی منطقه ها مختلف است که آن را در مقدار های مختلف در ابعاد حدود 70 تا 60 سانتی متر و شعاع 40 تا 60 سانتی متر با چوب های نازک و نرم بید خودرو یا چوب ارغوان می بافند. در منطقه اورامات از این صنعت دستی بیشتر برای کندوهای عسل استفاده می گردد. سابقه کندو بافی در این منطقه ها به بیش از 4 هزار سال می رسد.

جارو بافی

در شهرستان قصرشیرین کرمانشاه با استفاده از برگ های درختان نخل، جاروهایی به شکل مستطیل افقی با دسته های بلند بافته می گردد. طول دسته ها حدود 20 تا 30 سانتی متر و ابعاد جارو 30 در 40 است. برای جارو کردن گلیم و فرش از این جارو استفاده می گردد.

برای بافتن این جارو، زنان شاخه های بریده شده نخل را خیس می نمایند و زمانی که نرم می گردد، برای بافت جارو از آن استفاده می نمایند. این هنر دستی در استان های مختلفی چون گیلان، مازندران، خوزستان و کرمانشاه فراوری می گردد. جارو بافی امروزه نیز از بازار نسبتا مناسبی برخوردار است.

حصیر بافی

زنان و دختران با برگ های درخت خرما علاوه بر جارو و زیرمقدارای نرم و راحتی در ابعاد مختلف، حصیر نیز می بافند. این حصیرها به عنوان زیرانداز در آلاچیق ها استفاده می گردد. با استفاده از شاخه های رنگ شده گیاهی، طرح هایی روی حصیرها ایجاد می نمایند. این نوع بافتنی بیشتر در شهرهای جنوبی ایران و شهر قصرشیرین کرمانشاه مرسوم است.

به علت جنگ تحمیلی، 10 تا 15 سال وقفه در این هنر ایجاد شد؛ اما مجددا رونق گرفت و اکنون بازار نسبتا مناسبی دارد. البته برای رونق بیشتر آن ضروری است طرح های نو و مجذوب کننده برای جلب توجه گردشگران اجرا گردد.

سبد بافی با نخل خرما

با استفاده از شاخه های برگ درختان خرما. علاوه بر موارد فوق سبدهایی برای جای خشکبار در ابعاد و مقدار های مختلف نیز به دست زنان در شهر قصرشیرین کرمانشاه باته می گردد. این نوع بافتنی سنتی نیز مثل سایر بافتنی های حصیری جنوب سابقه بیش از 3 هزار سال دارد. امروزه سبدبافی با نخل خرما بازار مناسبی دارد و با ایجاد طرح های مناسب تر و بهتر روزبه روز به رونق آن افزوده می گردد.

پالان دوز

در قدیم الایام با توجه به احتیاج بشری به رهواری رام برای انجام امور روزمره از جمله کارهای کشاورزی، گله داری، بازارداری و بازارگردانی با توجه به شیوه مرسوم آن موقع، پالان دوزی بسیار مورد توجه بوده است. بر همین اساس پالان دوزی از شغل های مهم مردان بوده است. زیرا علاوه بر داشتن مهارت کافی، کار سختی است و مردان آن را انجام می دهند. پالان دوز با استفاده از سوزن بلند، نمد، جل، لیف خرما، کاه و پارچه های کهنه، پالان را می دوزند. شیوه ساختن آن به این صورت است که رویه آن از جل است و در قست زیرین آن برای اینکه پشت حیوان را اذیت نکند، از نمد استفاده می نمایند. داخل آن از لیف یا کاه پر می گردد تا سواره در آن احساس راحتی کند.

در قدیم 29 مدل پالان وجود داشت که نوع آن برای کوهستان، حمل بار در صحرا و موارد دیگر متفاوت بود. امروزه 7 تا 8 نوع بیشتر کار نمی گردد. پالان دوز بنا بر نوع کار آن را درست می نماید. در قدیم در هر محله ای فردی به این حرفه مشغول بود. اما بعدها به علت کم شدن سفارش ساخت این کار، پالان دوزها به صورت دوره ای روستاهای اطراف را می گشتند و سفارشات را می پذیرفتتند. سپس با دقت تمام پالان را می دوختند. این هنر - صنعت کهن امروزه بازار خود را از دست داده است و کمتر فراوری می گردد. اما در بعضی منطقه ها مرزی به خصوص در استان کرمانشاه و کردستان برای استفاده از چهارپایان، رونق گرفته و افرادی به این حرفه مشغول هستند.