با صنایع دستی تبریز و آذربایجان شرقی آشنا شوید - سفر به روسیه

صنایع دستی وسایلی تزیینی و کاربردی هستند که غالبا ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه دارند و با دست یا ابزارهای ساده ساخته می شوند؛ به همین علت ارزشمند هستند. خرید صنایع دستی یادگاری خاطره انگیز از سفر خواهد بود و به رشد، ماندگاری و رونق این هنرها نیز یاری می نماید.

شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، با قدمتی طولانی، به عنوان یکی از مراکز مهم صنایع دستی ایران، خاستگاه بسیاری از هنرمندان و صنعتگران است. پس از بازدید از جاهای دیدنی تبریز و گشت وگذار در بازارهای سنتی و تاریخی آن، تهیه سوغات و صنایع دستی، از بخش های مهم این سفر محسوب می شود. در ادامه با این مقاله همراه باشید تا تصمیم بگیرید در سفر به شهر اولین ها، تبریز، چه یادگاری هایی تهیه کنید.

درباره صنایع دستی تبریز بیشتر بدانید:

• چرم تبریز
• فرش تبریز
• گلیم و ورنی بافی
• جاجیم بافی
• رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه ای
• سوزن دوزی
• سفالگری
• طراحی سنتی و نگارگری
• سبد بافی
• قلم زنی روی فلزات
• معرق کاری
• منبت کاری
• تابلوهای ترام سنگ
• زیورآلات سنتی
• نقره سازی و نقره کوبی
• صنایع دستی تبریز را از کجا تهیه کنیم؟

چرم تبریز

شهر تبریز به عنوان مرکز صنعت چرم و کفش، از گذشته دارای کارخانه های متعدد چرم سازی و کارگاه های فراوری کفش دست دوز و صنعتی بوده است و بخش مهمی از محصولات چرمی مصرفی کشور را تامین می نماید. فراوریات چرمی تبریز معروفیت دنیای دارند و به عنوان یکی از برترین سوغات ایران، شناخته و به کشورهای مختلف نیز صادر می شوند. کارگاه های بسیاری در شهر تبریز در زمینه فراوری چرم سبک و سنگین فعالیت می نمایند.

اولین کارخانه چرم سازی ایران، سال 1308 در شهر تبریز افتتاح شد. شهر چرمشهر واقع در 10 کیلومتری شمال غرب تبریز، قطب فراوری چرم کشور است. هنرمندان تبریزی سابقه طولانی در فراوری چرم باکیفیت و محصولات متنوع چرمی دارند. حدود 90 درصد از کفش های دست دوز تمام چرم کشور، در تبریز فراوری می شوند.

کفش دست دوز تبریز در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. فراوری کفش دست دوز قدمتی دیرینه دارد و نمونه ای از این هنر، که حدود پنج هزار سال عمر دارد، در موزه شهر تبریز نگهداری می شود. چرم با کیفیت و دوخت هنرمندانه کفش های دست دوز تبریز، علت محبوبیت دنیای آن ها هستند.

فرش تبریز

یکی از مهم ترین صنایع دستی شهر تبریز، قالی بافی است که قدمت آن به قبل از دوره صفویه می رسد. فرش تبریز یکی از انواع قالی های معروف ایرانی است. مرکز استان آذربایجان شرقی از طرف شورای دنیای صنایع دستی به عنوان شهر دنیای بافت فرش انتخاب شده است و معروفیت بین المللی دارد. تبریز یکی از قدیمی ترین و معروف ترین مراکز بافت فرش دست بافت دنیا محسوب می شود.

مواد اولیه به کار رفته در فرش های تبریز، معمولا پشم یا ابریشم هستند که همین امر سبب کیفیت بالای آن شده است. تارها در فرش تبریز اغلب پنبه ای و با دوام هستند. در این فرش ها برای پود از پشم استفاده می نمایند؛ اما قالیچه های ابریشمی نیز وجود دارد که در نوع خود بی نظیر هستند. پشم مورد استفاده در این صنعت اغلب از منطقه کوهپایه ای ماکو و ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می شود.

تنوع طرح و رنگ در فرش های تبریز، چشم هر خریداری را خیره می نماید. طراحی و پرداخت این فرش ها از طریق اساتید مجرب استان انجام می شود. استفاده از سایه روشن در فرش تبریز، عامل ایجاد عمق در آن است. ریزبافت ترین فرش های ایران در شهر تبریز فراوری می شود.

پرزها در فرش تبریز، براق نیستند و این خاصیت به علت استفاده از آب شور تبریز برای رنگرزی است. قالیچه و تابلو فرش های نفیس و دست بافت، گزینه هایی عالی برای یادگاری از سفر تبریز هستند. از طرح های شناخته شده فرش تبریز می توان به مستوفی، اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک دار، ترنج، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، میناخانی، طرح درختی، طرح تصویری، طرح باغی یا گلستانی و طرح شکارگاه اشاره نمود.

گلیم و ورنی بافی

گلیم

گلیم بافی یکی دیگر از هنرها و صنایع دستی خطه آذربایجان است که قدمتی طولانی دارد و از پشم، موی بز یا ابریشم بافته می شود. گلیم برای پوشاندن دیوار، زمین یا روانداز کاربرد دارد. گلیم سنتی معمولا با رنگ های گیاهی و در مقدار های مختلف به شکل مستطیل بافته می شود.

گلیم ها معمولا دو رو هستند. بافت گلیم بیشتر در شهرهای میانه، هشترود و مراغه رواج دارد. شاهسون معروف ترین نوع گلیم است که طرح های بزرگ و برجسته در آن به چشم می خورند که این طرح ها با نوارهای باریک از هم جدا شده اند. در گلیم شاهسون از رنگ های ملایم استفاده می شود. گلیم های بافته شده در میان اقوام مختلف از نظر ظاهر متفاوت هستند.

ورنی

ورنی یا سوماک، نوعی دست بافت خاص از جنس پشم، پنبه، کنف یا ابریشم است که از آن به عنوان زیرانداز یا روانداز استفاده می شود و به گلیم عشایری نیز معروف است. ورنی نوعی گلیم یک رو و بدون پرز است که روی دار عمودی، بدون نقشه و به صورت ذهنی، از طریق زنان و دختران عشایر و روستایی بافته می شود.

ورنی بافی از طریق عشایر، بیشتر در فصل قشلاق انجام می شود؛ چون فرصت کافی برای استراحت و سکونت دارند. در ورنی بافی از طرح های پیچ بافی، جناغی و هندسی استفاده می شود. چون در بافت ورنی از گره استفاده نمی شود، در دسته گلیم ها قرار می گیرد؛ ولی از نظر طرح، نقشه و ظاهر به قالی شباهت دارد. درمجموع بافت ورنی سخت است و احتیاج به تبحر دارد.

ورنی های تهیه شده از ابریشم، ظرافت و زیبایی بیشتری دارند. این ورنی ها سبک تر و کم حجم تر از نوع پشمی هستند و مورد توجه گردشگران قرار می گیرند. ورنی ها در مقدار های مختلف و به رنگ های لاکی، سرمه ای، سفید، پیازی و آبی روشن یافت می شوند. ورنی ها برای تهیه پشتی نیز به کار می روند.

جاجیم بافی

جاجیم نوعی دست بافت عشایری است که در بافت آن از نخ های رنگی و ظریف پشمی و پنبه ای یا تلفیقی از پشم و پنبه استفاده می شود. جاجیم، بافته ای شبیه پلاس و خشن و زبر است که در اثر استفاده مداوم، لطافت بیشتری پیدا می نماید. جاجیم نوعی زیرانداز یا روانداز دو رو است که پرز ندارد و در میان عشایر به عنوان محافظ سرما پرکاربرد است.

تارهای رنگی در بافت جاجیم اهمیت بسیاری دارند. نقوش جاجیم غالبا هندسی هستند. عمده طرح های به کار رفته در جاجیم، چهار گل، خشتی، پنجه ای و گل آفتابگردان هستند که در حاشیه با مثلت های دندانه دار پر می شوند. رنگ های پرکاربرد در جاجیم، قرمز، سبز، سیاه و آبی هستند. نوعی جاجیم بدون نقش و نگار نیز وجود دارد که به جاجیم موج معروف است.

رنگرزی سنتی و چاپ کلاقه ای

هنر باتیک یا چاپ کلاقه ای (کلاغه ای) در منطقه اسکو آذربایجان رواج دارد و برای تزیین و رنگرزی غیر مستقیم پارچه های مختلف استفاده می شود. چاپ کلاغه ای از طریق مهر یا بدون مهر یا تلفیقی از این دو روش رواج دارد. این نوع چاپ برای تزیین انواع شال و روسری، لباس، کیف، رومیزی، روتختی و تابلو های دیواری به کار می رود.

هنر چاپ کلاغه ای از جمله رشته های صنایع دستی است که احتیاج به تجهیزات زیادی ندارد و با ابزارهای ساده، محصولات زیبا و کاربردی فراوری می نماید. برای این نوع چاپ، طرح را از طریق مهر و ماده مقاوم، همانند صمغ، موم، پارافین یا پیه، روی پارچه می اندازند.

در چاپ کلاغه ای تار و پود پارچه از واکس پوشیده می شود و هر دو روی آن یکسان نقش می خورد. رنگ های مورد استفاده در این هنر، غالبا گیاهی هستند؛ همانند روناک، اسپرک، پوست انار و زردچوبه. فراوریات این نوع چاپ، جنبه صادراتی نیز دارند و گزینه بسیار خوبی برای تهیه سوغاتی محسوب می شوند.

سوزن دوزی

سوزن دوزی یا ابریشم دوزی از صنایع دستی معروف شهر ممقان در 42 کیلومتری تبریز است. سوزن دوزی بیشتر، هنر دست دختران و زنان خانه دار است و اوقات فراغت آن ها را پر می نماید. این هنر با نخ ابریشم، برروی پارچه دبیت مشکی یا متقال انجام می شود.

سوزن دوزی در گذشته بیشتر برای تزیین نوعی کلاه محلی کاربرد داشت؛ ولی امروزه محصولات متنوعی همانند زیرلیوانی ، کمربند، کفش، کیف، جلیقه و رومیزی فراوری می شوند. سوزن دوزی در واقع نوعی مهارت رودوزی است.

طرح های به کار رفته در سوزن دوزی معمولا ذهنی و بازتاب فرهنگ، دید و برداشت هنرمند از طبیعت هستند. گل و بوته، عمده نقش های سوزن دوزی به شمار می روند. این هنر با ابزار ساده ای همانند سوزن و انگشتانه انجام می شود و محصولی بسیار ظریف و زیبا خلق می نماید.

سفالگری

بر اساس مدارک تاریخی کشف شده از حدود دو قرن پیش، در منطقه ها کوزه کنان و زنوز استان آذربایجان شرقی، سفالگری به طور گسترده ای رواج داشته است. سفال منطقه کوزه کنان از نوع خاک رس قرمز است که در تمام کشور رواج دارد؛ اما سفال زنوز از نوع خاک سفید و منحصر به چند منطقه است.

معدن خاک سفید که دارای ترکیبات کائولن است، در روستای زنوز از شهرستان مرند آذربایجان شرقی، در دامنه کوه آق داغ واقع شده است و این منطقه را به مرکز سفالگری با خاک سفید و سرامیک سازی کشور تبدیل نموده است. تمام مراحل ساخت این سفال ها به صورت سنتی انجام می شود و عمده فراوریات آن بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و قندان است.

پوشش لعابی سفال خاک سفید از نوع بی رنگ یا فیروزه ای است و نوع فیروزه ای آن معروفیت دنیای دارد. هنرمندان چیره دست این استان با انجام تزئیناتی از انواع نقاشی، برجسته کاری، کنده کاری و مشبک کاری، زیبایی این صنایع دستی را دوچندان می نمایند. انجام تزیینات سبب بازارپسندی و ارزش افزوده بیشتر فراوریات سفالی می شوند.

طراحی سنتی و نگارگری

نگارگری از هنرهای اصیل کشور محسوب می شود و یکی از مکاتب آن در ایران، مکتب تبریز است. نگارگری از دوره ایلخانیان در تبریز رونق گرفته است و امروزه از صنایع دستی تبریز به شمار می رود. نگارگری از طریق رنگ، روی سطوح مختلف مانند کاغذ، بوم یا دیوار انجام می شود. این گونه طراحی، از گذشته های دور در مصورسازی کتب مختلف رواج داشته است. آثار نگارگری زیبا و خلاق هستند و گزینه های بسیار خوبی برای یادگاری از این دیار به شمار می روند.

سبد بافی

در شهرستان مرند استان آذربایجان شرقی، رشته سبد بافی رونق بسیار دارد. سبد بافی این شهر به علت قدمت طولانی، در سال 1394 به ثبت ملی رسیده است. تهیه این سبدها به عنوان سوغات تبریز، از گذشته رونق داشته است. در این نوع سبد بافی از چوب ظریف موسون یا ساقه گندم استفاده می شود.

استفاده از رنگ های طبیعی در تزیین سبد مرند، از نکات ارزشمند هنر سبدبافی است. سبدها در مقدار های مختلف و برای کاربردهای روزانه، همانند حمل نان یا میوه بافته می شوند؛ اما امروزه بیشتر جنبه تزیینی و ارزش هنری دارند.

ساقه های گندم پس از چیده شدن با آب نرم می شوند و سپس برای بافت سبد به کار می روند. به علت وجود مزارع گسترده گندم، این هنر بیشتر در روستای کشکسرای مرند رونق دارد و از طریق دختران و زنان خانه دار بافته می شود تا به اقتصاد خانواده یاری کند.

قلم زنی روی فلزات

قلم زنی تبریز از صنایع دستی برجسته این شهر محسوب می شود. هنر قلم زنی در تبریز اگرچه نکات مشترکی با قلم زنی شیراز و اصفهان دارد؛ اما از سبک و سیاق خاصی بهره می برد. این هنر که در واقع کندن نقوش روی اشیا فلزی است، از صنایع دستی اصیل تبریز به شمار می رود و ریشه در فرهنگ و آداب منطقه دارد.

هنرمندان قلم زنی در تبریز، صاحب سبک هستند. قلم زنی تبریز تنها با فشار دست و از طریق قلم انجام می شود و طرح های زیبا، ظریف، خاص و چشم نوازی در بروی سطوح فلز ایجاد می نماید. محصولات فراوری شده از این هنر، همانند سماور قلم زنی و تابلوهای قلم زنی معروفیت دنیای دارند.

هنر قلم زنی در تبریز روی فلزات مختلفی همانند مس، برنج و نقره انجام می شود. همین امر سبب شده است تا همه اقشار، با توان های مالی مختلف بتوانند این آثار را تهیه نمایند. طرح های غالب در قلم زنی تبریزی، اسلیمی، گل و مرغ و ابنیه ها هستند. برای آغاز کار ابتدا نقش مورد نظر روی فلز طراحی می شود؛ سپس از طریق فشار قلم طرح را برجسته می نمایند.

معرق کاری

رونق هنر معرق کاری، موزاییک سازی یا کاشی معرق در استان آذربایجان شرقی به دوران سلجوقیان بازمی شود. هنرمندان و استادکاران کاشی معرق، ساختمان ها و مساجد را با آن تزیین می نمایند. در تبریز تابلوهای کوچک کاشی معرق فراوری می شود که برای مصارف تزیینی و تهیه سوغات، بسیار گزینه های مناسبی هستند.

منبت کاری

منبت کاری روی چوب از صنایع دستی مهم و شاخص آذربایجان شرقی است. این هنر که در واقع حکاکی و کنده کاری روی چوب به شمار می رود، برای تزیین اجزای مختلف در آثار تاریخی تبریز استفاده شده است. منبت کاری هنر ظریف و دقیقی است؛ هنری که احتیاج به حوصله و ذوق هنرمند دارد و با مواد اولیه مقرون به صرفه، محصولی ارزشمند را خلق می نماید. نقش و نگارهای پرکاربرد در این هنر، اسلیمی، ختایی و گل و مرغ هستند.

تابلوهای ترام سنگ

تابلو های ترام سنگ از صنایع دستی تازه و با ارزش تبریز هستند. در این تابلوها معمولا تصاویر اشخاص معروف و محبوب از طریق سنگ های ریز طراحی می شوند. در پارک مفاخر تبریز نمونه های برجسته ای از این هنر دیده می شود. طراح و مبدع این هنر خلاقانه فردی به نام صابر اصغری است. این تابلوها، اثرهای هنری خاص و بادوامی هستند که بسیار مورد استقبال مسافران و گردشگران قرار گرفته اند.

زیورآلات سنتی

زیورآلات سنتی از جمله صنایع دستی معروف و محبوب تبریز به شمار می روند. زیور آلات سنتی در تبریز علاوه بر طلای عیار بالا، از نقره و طلای با عیار پایین نیز ساخته می شوند تا اقشار مختلف بتوانند آن را تهیه نمایند. فراوری این صنایع دستی هفت مرحله دارد که از طریق افراد حاذق و هنرمند انجام می شود.

آثار چشم نواز هنر اصیل و ارزشمند ساخت زیورآلات در تبریز در بازهای سنتی و مدرن آن به فروش می رسد. این زیورآلات ظریف و زیبا دارای جایگاه ویژه، میان اهالی تبریز هستند و یک یادگاری نفیس برای هر گردشگری به شمار می روند.

نقره سازی و نقره کوبی

نقره سازی

صنعت نقره سازی از گذشته در تبریز رواج داشت. این هنر در سال 1915 میلادی از ترکیه به ایران آمده است. فراوریات نقره سازی اغلب زیورآلات، ظروف کاربردی و تزیینی، آینه و شمعدان و قاب عکس هستند. فراوریات نقره در تبریز، با کیفیت ممتاز، از طریق هنرمندان چیره دست ساخته می شوند.

نقره کوبی

نقره کوبی و کنده کاری روی نقره از هنرهای رایج تبریز هستند که مهر اصالت آثار و فراوریات صنایع دستی را از سازمان یونسکو دریافت نموده است. نقره کوبی عمدتا روی تسبیح انجام می شود. دانه های این نوع تسبیح از هسته میوه آووکادو، آبنوس و صندلوس است که در زبان عامیانه به آن کشکول می گویند. این دانه ها سوراخ کاری و سپس نقره خالص در آن ها زده می شود.

نقره کوبی علاوه بر تسبیح، روی اشیای دیگر همانند تابلو، عصا، پیپ، پایه فندک و استکان نیز انجام می شود. این هنر در واقع شاخه ای از صنعت قلم زنی و از صنایع دستی ظریف تبریز است. در گذشته هنر نقره کوبی روی اشیاعی همانند شمشیر و زره انجام می شد؛ ولی امروز تلفیق این هنر با چوب، سبب بازار پسندی بیشتر آن شده است.

صنایع دستی تبریز را از کجا تهیه کنیم؟

تهیه سوغات، به ویژه صنایع دستی شهرهای مختلف از طریق گردشگران، سبب رونق و جان گرفتن هنرهای اصیل و ارزشمند است و بسیار اهمیت دارد. گشت وگذار در بازارهای سنتی و مدرن شهرهای مختلف، خود جنبه سرگرمی دارد و از جاذبه های سفر به شمار می رود. در ادامه می خواهیم به مهم ترین مراکز خرید صنایع دستی تبریز اشاره کنیم.

بازار بزرگ تبریز

بازار بزرگ و سنتی تبریز که با مساحت حدود یک کیلومتر، بزرگ ترین بازار سرپوشیده سنتی دنیا است، یکی مهم ترین مقاصد گردشگری و مراکز خرید تبریز به شمار می رود. این بازار وسیع در سال 1389 در لیست میراث دنیای یونسکو به ثبت رسیده است و قدمت زیادی دارد.

نقشه شهر تبریز و هسته مرکزی آن به صورت یک چهارضلعی طراحی شده است که بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده است. معماری خیره نماینده این بازار، توجه هر هنردوستی را به خود جلب می نماید. بازار بزرگ و سنتی تبریز از بازارچه ها، تیمچه ها، سراها و کاروان سراهای متعدد تشکیل شده و حدود 40 صنف مختلف را در خود جای داده است.

بازار سنتی تبریز از شرق به عمارت های عالی قاپو، از غرب به مسجد جامع و از شمال به رودخانه مهران رود می رسد. راسته های اصلی بازار بزرگ تبریز، از طریق راسته های فرعی به هم متصل شده اند و در فضای بین آن ها، تیمچه ها و سراها قرار دارند.

بازار کفاشان

بازان کفاشان یا باشماخجی بازار، مهم ترین مرکز دوخت و عرضه انواع کفش دست دوز تبریز است که در بازار سنتی تبریز واقع شده است. این بازار از خیابان دارایی آغاز می شود و تا مقابل مسجد مقبره در راسته بازار تازه ادامه پیدا می نماید. در بازار کفاشان برای هر سلیقه و توان مالی، کفش های مناسبی پیدا می شود.

خانه سفال تبریز

تاسیس موزه زنده و خانه سفال در تبریز، نقش مهمی در آشنایی و ترویج این هنر میان گردشگران داشته است. این موزه مهم ترین مرکز ارائه سفال شهر تبریز است. موزه سفال در یکی از خانه های قدیمی به نام خانه علوی تبریز مستقر شده و در واقع یک نمایشگاه دائمی آموزش، فراوری و فروش سفال است.

پرسش های متداول

صنایع دستی معروف تبریز چیست؟

فرش و تابلوفرش دست بافت، محصولات چرمی و کفش دست دوز تمام چرم از جمله صنایع دستی معروف تبریز هستند.

سفال خاک سفید مخصوص کدام منطقه آذربایجان شرقی است؟

سفال خاک سفید متعلق به روستای زنوز از شهرستان مرند آذربایجان شرقی، در دامنه کوه آق داغ است.

مهم ترین مرکز خرید تبریز کدام است؟

بازار بزرگ و سنتی تبریز که با مساحت حدود یک کیلومتر، بزرگ ترین بازار سرپوشیده سنتی دنیا است، مهم ترین مقصد گردشگری و خرید در شهر تبریز به شمار می رود.

مرکز تهیه سفال تبریز کجا است؟

خانه سفال تبریز، موزه زنده و مهم ترین مرکز ارائه سفال شهر تبریز است. موزه سفال در یکی از خانه های قدیمی، به نام خانه علوی تبریز مستقر شده است.