آفرینش فرهنگ فاخر
به گزارش سفر به روسیه، میل در یک جامعه چگونه شکل می گیرد؟ تحت تأثیر چه مؤلفه هایی می تواند به میل فاخر بدل شود؟فرهنگ فاخر چطور میل فاخر می آفریند؟ با توجه به اینکه میل از فردی به فرد دیگر فرق دارد و نوع میل از جامعه ای به جامعه دیگر فرق می کند آیا میل ارتباطی با فرهنگ دارد؟ فرهنگ ها چه نقشی در شکل گیری امیال افراد آن جامعه دارند؟ چرا در برخی جوامع یک نوع میل خاص بروز بیشتری پیدا می کند؟ به عنوان مثال در جامعه ای چون برزیل میل به ورزش فوتبال افزایش می یابد، در جامعه ای دیگر میل به فعالیت های فرهنگی (همچون کتابخوانی در فرانسه) و در جامعه ای میل به پُرکاری (مانند ژاپن) شکل می گیرد؟ اساساً میل چیست؟ چه فرقی با نیاز و خواسته و غریزه دارد؟ اینها محورهایی است که سعی شده در این مقاله مورد مداقه قرار گیرند.
یکی از مفاهیم مهم در حوزه روانشناسی و در مکتب روانکاوی بخصوص اندیشه ژاک لکان، روانکاو فرانسوی، مفهوم میل است. در باب این مفهوم لازم است چند نکته را مدنظر داشته باشیم. در وهله نخست نیاز، خواسته و میل به ظاهر مترادف هستند و یک معنی را می رسانند. در حوزه جامعه شناسی از جمله اندیشه زیمل، میل و نیاز یکسان شمرده می شوند؛ ولی از منظر لکان متفاوتند. دوم، میل از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر تعریف متفاوتی دارد؛ یعنی فرهنگ در تولید و تعریف میل نقش دارد. به زبان دیگر، تعریف میل به مانند یک واقعیت اجتماعی، برساخت های اجتماعی است. سوم، هر فرهنگی امیال خاصی را تولید و پرورش یا به عبارتی، آموزش می دهد. و چهارم، میل درجه بندی دارد؛ یعنی میل فاخر یا ناب و میل ساده یا عامیانه داریم.
ژاک لکان تمایزی بین سه مفهوم نیاز (Envie) و خواسته (Demande) و میل (Désir) قائل می شود. به باور او نیاز از جمله گرسنگی یا تشنگی، ارضا شدنی است. اما میل با چیزی فراسوی نیازهای اولیه بشر ارتباط دارد که ارضا شدنی نیست. از نظر او، میل مفهومی وسیع تر و انتزاعی تر از لیبیدو یا خواست نزد فروید است. میل در مرکز هستی ما واقع شده است و به معنای دقیق کلمه، اساساً رابطه ای با فقدان دارد. (هومر، 1388: 102) به زبان دیگر، همچنان به تعبیر لکان میل نه اشتیاق به ارضا شدن است و نه تقاضای عشق؛ بلکه به جای مانده تفریق اولی از دومی است؛ پدیده از هم جدا شدن آن دو. (هومر، 1388: 103) از این رو، در اصل میل جوهره انسان است. (اونز، 1386:459) یعنی به نوعی میل، هویت واقعی هرفردی است.
زمانی که لکان از میل سخن می گوید نه به هر نوع میلی، بلکه همواره به میل ناخودآگاه اشاره دارد. (همان، 459) که غالباً برای انسان پنهان یا شاید دست نیافتنی است ولی وجود دارد. از این رو، لکان معتقد است هدف درمان روانکاوی هدایت فرد تحت روانکاوی به سمت شناخت حقیقت درباره میل خود است. (همان، 459) لکان ناخودآگاه را به سادگی کلام دیگری بزرگ می نامد. (هومر، 1388: 99) در پی این تعریف، وی معتقد است که میلِ انسان، میلِ دیگری بزرگ است. (اونز، 1386:462) یعنی به زبان ساده تر، الگوهایی که در اطراف فرد وجود دارند و فرد در صدد رسیدن به آنها است یا به مانند آنها شدن را در سر می پروراند.
نکته مهم دیگر در مورد مفهوم میل، این است که میل درجاتی دارد؛ به مانند فرهنگ فاخر و فرهنگ توده ای. به تعبیر الن گی (2017) ما با میل فاخر یا میل توده ای روبه رو هستیم. میل فاخر بیشتر تفکر برانگیز است. کمتر مادی است، تکامل را در پی دارد و فاصله زیادی با نیاز و خواسته دارد؛ در مواقعی دست نیافتنی است. در حالی که میل توده ای بیشتر مادی است. روزمره است نزدیک به غریزه است که دست یافتنی تر است و امکان اجرا شدنش بیشتر است.
آیا میل امری فطری و ذاتی، یا امری اکتسابی است؟ آیا می توان میل را آموزش داد؟ میل یکی از نیازها و خواسته های طبیعی و بعضاً غریزی هر انسانی است. میل به شادی، میل به غم، میل به خوردن، میل به خوابیدن، میل به محبت کردن، میل به عشق ورزیدن، میل به بخشش یا میل به خساست، میل به صلح یا میل به خشونت و جنگ، حتی میل به خدمت و خیانت یا عفو و انتقام.
خوب یا بد بودن میل، بحث دیگری است؛ ولی همه افراد، همه این نوع میل ها را ندارند. در این شکی نیست که هر میلی، محصول متفاوتی خواهد داشت. در واقعیت امر، چگونگی و نوع میل به عنوان یک هدف یا آرزو، در سطح خُرد جهت حرکت فرد را و در سطح کلان جهت حرکت جامعه را نشان می دهد.
با توجه به اینکه میل از فردی به فرد دیگر فرق می نماید و نوع میل از جامعه ای به جامعه دیگر فرق دارد آیا میل ارتباطی با فرهنگ دارد؟ آیا می توان گفت هر فرهنگی میل هایی را در افراد القا می نماید و آموزش می دهد و به وجود می آورد؟ یا می توان خاطرنشان کرد که در یک فرهنگ، یک نوع میل بیشتر از میل های دیگر است؟
فرهنگ معانی متفاوتی دارد. در این میان اسپیلمن دسته بندی سه گانه ای صورت داده است که در آن، همه تعاریف فرهنگ را ذیل سه گروه می آورد: 1)فرهنگ به منزله خصلت کلی گروه ها و جوامع
2) فرهنگ به منزله قلمرو مجزایی از نمودهای انسانی و 3) فرهنگ به مثابه فرایند معنی سازی.
در برداشت نخست، فرهنگ به منزله خصلت کلی گروه ها و جوامع، چیزی است که اعضای درون جامعه را به هم پیوند می زند و درون را از بیرون متمایز می نماید. اسپیلمن ریشه این تعریف را به اروپای قرن 19 مرتبط می داند که نوعی برتری جویی میان جوامع دیده می شود. و این مطالعات را برای نشان دادن نوعی برتری یا کهتری فرهنگی صورت دادند. در معنای دوم، به داخل جامعه می آییم تا با مفهوم فرهنگ و صفت فرهنگی بین عناصر خاصی از درون جامعه جدایی ایجاد کنیم. در نتیجه، عناصری را فرهنگی و عناصری دیگر را غیرفرهنگی می نامیم. این دسته از تعاریف، بر جداکردن فرهنگی و غیرفرهنگی متمرکزند.
در دسته نخست، نوعی سلسله مراتب بین جوامع فروتر و فراتر دیده می شود و در دسته دوم، نوعی رتبه بندی کارها و مصنوعات بشری مطرح می شود. به عنوان مثال، فعالیت های اقتصادی کم ارزش و مثلاً نوشتن کتاب ارزشمند تلقی می شود. در اینجا نوعی سلسله مراتب وجود دارد. در دسته سوم، فرهنگ نوعی فرایند معنی سازی تلقی می شود و هدف، توضیح معانی متفاوت کردارها و تأثیر آنها بر زندگی اجتماعی فرد است. اسپیلمن تعریف سوم را بر دو تعریف دیگر ترجیح می دهد. (کاظمی، 1387: 4 و 5)
با تعریف دوم از اسپیلمن، در جوامع امروز ما با دو نوع فرهنگ روبه رو هستیم؛ بخشی به نام فرهنگ والا یا ناب یا فاخر محسوب می شوند که ماندگارند، غنی هستند، تفکر برانگیز و انتزاعی اند. و فرهنگ توده ای یا عامیانه یا روزمره که سطحی است نیاز به تعمق و تفکر دارند، انضمامی است و به سرعت قابل مشاهده است.
فرهنگ هر جامعه ای، به تعبیر التوسر(1970)، به کمک دستگاه های ایدئولوژیک در گذر از نهاد آموزش و پرورش، نهاد خانواده، رسانه های جمعی و فعالیت های فرهنگی موجود در جامعه، در تلاش است تا میل هایی را در افراد جامعه به وجود آورد.
به تعبیر وینیکات فرهنگ در چگونگی و شکل میل، نقش مهمی ایفا می کند. (وینیکات، 1997: 59) همانگونه که در جامعه ای میل به ورزش (مثلاً فوتبال در برزیل) افزایش می یابد در جامعه ای دیگر میل به فعالیت های فرهنگی (مثلاً کتابخوانی در فرانسه) و در جامعه ای میل به پُرکاری (مانند ژاپن) و غیره شکل می گیرد. همه این حالات و میل ها متأثر از فرهنگ حاکم بر آن جامعه است و جهت فرد و جامعه را تعیین می کند. به عبارتی، فرهنگی میل به صلح و دوستی و گذشت را سرلوحه خود قرار داده و به آموزش آنها پرداخته و آنها را ترویج می نماید و فرهنگی دیگر میل به ستیزه و مبارزه و خشونت را القا و تبلیغ می نماید. در واقعیت امر، فرهنگ هر جامعه ای در گذر از نهادهای آموزشی نظیر نهاد آموزش و پرورش، نهاد خانواده، رسانه های جمعی و فعالیت های فرهنگی موجود در جامعه نظیر سینما، تئاتر، کنسرت های موسیقی، نمایشگاه ها، گالری های نقاشی، جلسات ادبی، مراسم مذهبی و غیره در تلاش است تا افراد جامعه را نسبت به عناصر و جزئیات فرهنگ جامعه، جامعه پذیر(منادی، 1387) کند.
البته جامعه پذیری یک عمل دو سویه است. رفت و برگشتی است و فرد با توافق و به کمک آموزش، میلی را می پذیرد و اجرا می کند. یعنی در سنین کوچک تر کودک بیشتر پذیرنده است و تحت تأثیر آموزش دهندگان است ولی در سنین بزرگ تر خود اقدام به انتخاب و ساختن نوع میل با تعامل با افراد و نهادها خواهد کرد. در نتیجه، فرهنگ و محتوایش نقش مهمی در آموزش و ترویج میلی خاص دارند.
اما در مورد میل فاخر به مانند فرهنگ فاخر و میل توده ای به مانند فرهنگ توده ای می توان دو نکته را مطرح نمود: نخست، سرمایه فرهنگی بالا، فرهیختگی را به همراه خواهد داشت و مخاطب فرهنگ فاخر خواهد شد و به تعبیر هایدگر (1390) با موضوع تفکر برانگیز ارتباط خواهد داشت و طبعاً میل فاخر خواهد آفرید که جهتی فاخر را فراهم می کند.
همانگونه که زیمل (1392: 172) بر این باور است که فکر نافرهیخته علایق آنی را می طلبد که عملی بشود یقیناً نمی تواند به سمت فرهنگ فاخر جذب شود که نیاز به زمان و تعمق زیاد دارد و میل آنی، سطحی و اجرا شدنی را که بیشتر غریزی است، در نظر خواهد گرفت.
دوم، جامعه ای که نهاد آموزش و پرورش ش، دانش آموزانش را با بردن به گالری ها، موزه ها و... با هنر آشنا می کند؛ آنان را به خواندن رمان های کلاسیک و اشعار شعرای بزرگ جامعه ترغیب می کند؛ آنان را تشویق به اندیشیدن و فکر کردن و نوشتن می کند به تعبیر مانهایم(1394) فرهنگ فاخر را دموکراتیزه می کند؛ میل فاخر را به آنان می آموزد و در آنان درونی می نماید و این امر امکان پذیر نیست مگر فرهنگ فاخر بر جامعه حاکم باشد. در این حالت همه دانش آموزان، حتی آنانی که در خانواده، محروم از فرهنگ فاخر هستند با این فرهنگ آشنا شده و می توانند ترغیب به داشتن میل فاخر را بیابند.
در واقعیت امر، تأثیرگذاران بر یک جامعه، نظام سمبلیک جامعه (به تعبیر بوردیو) یا الگوها (به تعبیر ژاک لکان) یا نخبگان جامعه هستند. این الگوها با مطرح شدن در سطح جامعه و با اندیشه، رفتار و سبک زندگی خود، به جامعه جهت می دهند. روحانیون، هنرمندان، نویسندگان، سیاستمداران، ورزشکاران و نخبگان خواسته یا ناخواسته برای بخشی، قشری، آحادی و در مواقعی برای اکثریت افراد جامعه الگو می شوند و میل تعیین یا امیالی را به جامعه تزریق می کنند.
منابع در دفتر روزنامه موجود است
نیم نگاه
تأثیرگذاران بر یک جامعه، نظام سمبلیک، الگوها یا نخبگان جامعه هستند. این الگوها با مطرح شدن در سطح جامعه و با اندیشه، رفتار و سبک زندگی خود، به جامعه جهت می دهند. روحانیون، هنرمندان، نویسندگان، سیاستمداران، ورزشکاران و نخبگان خواسته یا ناخواسته برای بخشی، قشری، آحادی و در مواقعی برای اکثریت افراد جامعه الگو می شوند و میل تعیین یا امیالی را به جامعه تزریق می کنند.
همانگونه که در جامعه ای میل به ورزش (مثلاً فوتبال در برزیل) افزایش می یابد در جامعه ای دیگر میل به فعالیت های فرهنگی (مثلاً کتابخوانی در فرانسه) و در جامعه ای میل به پرکاری (مانند ژاپن) و غیره شکل می گیرد. همه این حالات و میل ها متأثر از فرهنگ حاکم بر آن جامعه است و جهت فرد و جامعه را تعیین می کند.
فرهنگ هر جامعه ای در گذر از نهادهای آموزشی نظیر نهاد آموزش و پرورش، نهاد خانواده، رسانه های جمعی و فعالیت های فرهنگی موجود در جامعه نظیر مراسم مذهبی، سینما، تئاتر، کنسرت های موسیقی، نمایشگاه ها، گالری های نقاشی و جلسات ادبی و غیره در تلاش است تا افراد جامعه را نسبت به عناصر و جزئیات فرهنگ جامعه، جامعه پذیر کند.
*جامعه شناس و هیأت علمی دانشگاه الزهراء
منبع: ایران
منبع: خبرگزاری پانا